Lymfocyten aanval kankercellen
Immuno-oncologische (IO) therapie is een nieuwe (en oude) manier om kanker te behandelen door uw immuunsysteem te activeren in de hoop dat dit uw tumor aanvalt.
Een van de vroegste kankertherapieën was een soort immunotherapie. De toxinen van Coley waren een brei van bacteriële toxinen die meer dan een eeuw geleden direct in de tumor werd geïnjecteerd. Dit gaf veel ontstekingen en alhoewel mensen hier ziek van werden, werd een klein aantal mensen hierdoor wel genezen.
In de laatste eeuw zijn een aantal andere immunotherapieën ontwikkeld en geëvalueerd in klinische studies, maar vanwege de bijwerkingen, de kosten en de wisselende voordelen hebben deze maar een beperkte werkzaamheid.
Meer recent zijn er nieuwere vormen van immunotherapieën (ook wel immuno-oncologische therapieën of IO-therapieën genoemd) gevonden die succesvol zijn gebleken bij sommige vormen van kanker. Zo zijn de resultaten van de vroege immuno-oncologische studies hoopgevend voor geavanceerde huidkanker (melanoom) en longkanker, en sommige van deze geneesmiddelen zijn al goedgekeurd om in enkele landen te worden gebruikt. Andere vormen van immunotherapieën waaronder vaccins worden op dit moment in studies voor nierkanker onderzocht.
In dit hoofdstuk leert u welke IO-therapieën getest worden voor nierkanker, hoe deze werken en wat de bijwerkingen kunnen zijn. Om de nieuwe IO-therapieën te begrijpen, is het belangrijk te weten hoe ons immuunsysteem werkt. Als u meer wilt weten over ons immuunsysteem, lees dan eerst hier.
3D - rendering van antilichamen
Ons immuunsysteem kan kankercellen als abnormaal herkennen, en soms is het in staat een effectieve respons tegen kanker in gang te zetten. In heel zeldzame gevallen zoals melanoom en nierkanker, kan dit tot een spontane remissie leiden, een wonderbaarlijke genezing van de kanker. Immunotherapie heeft als doel het immuunsysteem van het lichaam tegen kanker te versterken en te ondersteunen, in de hoop dat meer mensen van dit voordeel van het immuunsysteem kunnen profiteren.
Voor veel vormen van kanker bestaan verschillende vormen van immunotherapieën (die worden getest).
Voor veel vormen van kanker zijn vaccins getest, maar de oudere vaccins zijn tot nu toe meestal ineffectief gebleken voor de behandeling van kanker. Op dit moment worden er studies uitgevoerd met nieuwe typen vaccins voor nierkanker. Opmerking: Andere uiterst belangrijke vaccins voor immunotherapie zijn de vaccins ter preventie van virussen die specifieke kankers veroorzaken (zoals hepatitis B en HPV - het humaan papillomavirus). Deze vaccins voorkomen elk jaar honderdduizenden vormen van kanker wereldwijd.
Het immuunsysteem communiceert door middel van cytokines (bijv. interleukine en interferon). Deze worden in grote dosissen in de vorm van injecties toegepast om sommige vormen van kanker, waaronder nierkanker, te behandelen.
Het is mogelijk om immuuncellen (lymfocyten) uit het lichaam van een patiënt te oogsten en buiten het lichaam op te kweken om deze vervolgens weer in het lichaam van de patiënt terug te injecteren. Hiertoe behoort de behandeling met tumor-infiltrerende lymfocyten (TILs), en met een verdere wijziging, de chimere antigeenreceptor (CAR) T-cel therapie.
De zogenaamde monoklonale antilichamen zijn ontwikkeld om de handdruk tussen de immuuncellen en hun doelwitten te verstoren. Dit is een gebied dat zich snel ontwikkelt voor de immunotherapie van kanker (voor nadere informatie zie de vraag hieronder "Hoe werkt checkpoint immunotherapie?").
Elk type immunotherapie maakt gebruik van verschillende strategieën om uw immuunsysteem te activeren en uw tumor te bestrijden.
Kankervaccins worden alleen gegeven als u al een tumor hebt ontwikkeld. Daarom zijn deze vaccins eerder therapeutisch dan preventief. Kankervaccins werken door het immuunsysteem te waarschuwen tegen de kanker, en het te informeren over de doelwitten die het moet aanvallen. Soms kunnen tumoren groeien zonder dat deze door het immuunsysteem worden gedetecteerd. Een vaccin waarschuwt het immuunsysteem om "deze abnormale cel te vinden". Verschillende typen nierkankervaccins worden getest door middel van klinische studies. Hoewel deze allemaal het immuunsysteem leren om nierkankercellen te kunnen herkennen, werken deze elk op een ietwat verschillende wijze.
Cytokines (‘hormonen’ van het immuunsysteem) worden op natuurlijke wijze in het lichaam gemaakt. Dit zijn boodschappers die berichten uitwisselen met immuuncellen, waardoor deze kunnen gaan groeien en geactiveerd kunnen worden. Als immunotherapie kunnen cytokines in zeer hoge doseringen worden gegeven in de hoop dat het immuunsysteem genoeg geactiveerd wordt om de kanker aan te vallen. Sinds begin jaren '90 wordt in sommige landen het cytokine interleukine-2 (IL-2) gebruikt om nierkanker te behandelen. Sindsdien is er veel onderzoek uitgevoerd naar de werking van het immuunsysteem en welke cytokines het immuunsysteem kunnen activeren op dusdanige wijze dat de kanker effectiever wordt bestreden dan met IL-2. Op dit moment worden er onderzoeken gedaan naar de cytokines IL-10 en IL-21 als mogelijke behandelingen voor nierkanker. Welke rol cytokines in de toekomst op het terrein van de immuno-oncologie voor nierkanker zullen spelen is nog niet bekend.
In de immuunceltherapie worden de immuuncellen uit het bloed of uit de tumoren van kankerpatiënten geoogst, in het laboratorium opgekweekt en vervolgens weer terug in de patiënten geïnjecteerd. Door middel van het verhogen van het aantal immuuncellen ten opzichte van de tumorcellen, bestaat de hoop dat hierdoor de kanker zal worden aangevallen. Dit soort therapieën worden op dit moment gebruikt in klinische studies van sommige vormen van kanker, maar deze zijn slechts beschikbaar in een klein aantal belangrijke onderzoekscentra wereldwijd.
Checkpoint-antilichamen zijn een van de nieuwste vormen van immunotherapie tegen kanker. Terwijl de vaccins het immuunsysteem helpen het doelwit te identificeren, activeren de cytokines de immuuncellen en zal de immuunceltherapie het aantal immuuncellen dat beschikbaar is doen toenemen, waarbij de checkpoint-antilichamen de laatste verdedigingslinie opheffen die de kankercellen gebruiken om zichzelf tegen het immuunsysteem te verdedigen. Voor meer informatie over hoe checkpointremmers werken, lees a.u.b. de volgende vragen.
Op dit moment worden er vier vormen van IO-therapieën gebruikt en getest voor nierkanker:
De vaccins die getest zijn in nierkankerstudies zijn:
Voordat doelgerichte therapieën in 2006 beschikbaar kwamen voor patiënten met nierkanker, werden sommige personen behandeld met cytokines zoals interleukine-2 (IL-2) en interferon-alfa. Sommige personen die deze oudere soort immunotherapie kregen, reageerden zeer goed op deze behandeling. Sommigen hadden zelfs een duurzame complete respons, d.w.z. de kanker verdween volledig en zij hadden op de lange termijn baat bij de behandeling.
Het is moeilijk voor artsen om het woord "genezen" in deze situatie te gebruiken, maar sommige personen hebben nog heel lang geleefd na de behandeling. De keerzijde hiervan is dat cytokines extreem toxisch zijn; alleen jonge, fysiek gezonde personen kunnen deze nemen, en zelfs dan worden mensen er zo ziek van, dat zij gewoonlijk op intensive care afdelingen worden behandeld.
Dit soort therapieën worden op dit moment gebruikt in klinische studies van sommige vormen van kanker, maar deze zijn slechts beschikbaar in een klein aantal belangrijke onderzoekscentra wereldwijd. Voor informatie over wetenschappelijke klinische studies, kunt u hier terecht.
Immuuncellen worden gecontroleerd door een “comité” van checkpoints die het immuunsysteem op verfijnde wijze in balans houden. Een te lage regulering zorgt dat het immuunsysteem overactief wordt en het lichaam aanvalt; een te hoge regulering zorgt dat de immuunfuncties uit balans raken wat leidt tot infecties en de vorming van kankercellen. Voor meer informatie over het immuunsysteem, kunt u hier klikken.
Soms coöpteren de kankercellen dit systeem en maken op onjuiste wijze van deze checkpoints gebruik, zodat uw immuunsysteem de kankercellen niet langer kan herkennen. Checkpointremmers zijn geneesmiddelen (in dit geval antilichamen) die op hun beurt deze checkpoints blokkeren om het immuunsysteem vrij te laten in de bestrijding van de kankercellen.
Kennis over de werking van checkpoint-antilichamen verschaft veel inzicht over hoe deze checkpoint-antilichamen wel of niet werken bij kankerpatiënten. Bijvoorbeeld, een checkpoint immunotherapie lijkt niet te helpen tenzij het immuunsysteem al doelgericht, gewaarschuwd en geactiveerd is, en de tumor probeert te infiltreren. Wetenschappers zijn nog altijd aan het bestuderen wie hiermee geholpen wordt en wie niet, hoewel het lijkt dat als de tumor geen immuuncellen bevat, de checkpoint-antilichamen misschien niet werken.
Het inzicht dat de checkpoint-antilichamen alleen de laatste verdedigingslinie van de kankercellen tegen het immuunsysteem opheffen, verklaart de strategie die artsen en wetenschappers hanteren in hun klinische onderzoeken. Studies verkennen bijvoorbeeld de combinaties van checkpoint antilichamen (bijv. nivolumab + ipilimumab of durvalumab + tremelimumab). Andere studies verkennen weer de combinaties van checkpoint-antilichamen met andere therapieën zoals kankervaccins, cytokines of standaard kankertherapieën (bijv. doelgerichte therapieën).
Totdat er goedkeuring wordt verleend voor checkpointremmer-geneesmiddelen om te gebruiken bij nierkanker, zijn deze voornamelijk beschikbaar door middel van klinische studies, en ook via de "compassionate use" programma's in sommige landen. Voor meer informatie over studies en programma's, kunt u hier klikken.
Vormen van checkpoint IO-behandelingen
U hebt misschien gehoord van de term “PD-1”en “PD-L1” en ook van “CTLA-4” als nieuwe soorten medicijnen die worden getest tegen nierkanker. Dit zijn op zichzelf geen namen van geneesmiddelen, maar duiden op een type of “klasse” van checkpointremmers die geneesmiddelen bevatten zoals nivolumab, pembrolizumab, ipilimumab, tremelimumab, durvalumab, avelumab en atezolizumab.
Grafisch van PD-L1-eiwit
Deze IO-behandelingen omvatten namen van geneesmiddelen zoals nivolumab of pembrolizumab en van andere medicijnen in klinische studies zoals durvalumab, avelumab en atezolizumab.
Een eiwit dat PD-1 wordt genoemd bevindt zich aan de buitenzijde van de cellen van het immuunsysteem en zijn partner PD-L1 bevindt zich aan de buitenzijde van de andere cellen in het lichaam (voor meer informatie, lees hier: informatie over het immuunsysteem).
Het PD-L1 op tumorcellen zorgt dat het immuunsysteem hen niet langer aanvalt. Als twee eiwitten binden, denkt de immuuncel dat de andere cel gezond is, en gaat verder. Dit is eigenlijk als een geheime handdruk, waardoor de cellen van uw immuunsysteem en de gezonde cellen weten dat zij bij hetzelfde team horen. Tumorcellen kunnen het immuunsysteem bedriegen en het laten denken dat zij gezonde cellen zijn door PD-L1-eiwitten aan hun buitenzijde te plaatsen: de kankercel leert daadwerkelijk de geheime handdruk.
De werking van de PD-1- en PD-L1-remmers is om te voorkomen dat PD-1 en PDL-1 binden. Zo kan de kankercel niet langer het immuunsysteem bedriegen.
Grafisch van CTLA-4Deze IO-behandelingen omvatten namen van geneesmiddelen zoals ipilimumab en tremelimumab en andere geneesmiddelen die worden ontwikkeld.
Antilichamen zoals ipilimumab en tremelimumab blokkeren het CTLA-4 checkpoint-eiwit. CTLA-4 is een ander soort checkpoint, maar bevindt zich in plaats van op tumorcellen, op andere immuuncellen. CTLA-4 houdt het immuunsysteem tegen zodat het niet te veel tumorbestrijdende cellen maakt (de commandokiller T-cellen).
Door CLTA-4 te blokkeren met ipilimumab of tremelimumab, zal uw immuunsysteem hopelijk meer van deze cellen maken om uw tumor te bestrijden.
Onderzoekers weten nog niet of het gebruik van een enkele checkpointremmer beter is, of dat een combinatie van checkpointremmers of één checkpoint-remmer gecombineerd met een ander geneesmiddel een betere optie voor nierkanker is. Op dit moment worden studies uitgevoerd om een antwoord op deze belangrijke vragen te geven.
IO-therapie lijkt niet op andere kankerbehandelingen. Het is geen chemotherapie. De bijwerkingen van IO worden in verband gebracht met hyperactiviteit (inschakelen) van het immuunsysteem, in plaats van het immuunsysteem te onderdrukken (uit te schakelen), zoals bij chemotherapie. De bijwerkingen van immunotherapie hangen af van de soort therapie (checkpointremming of anders) en van de individuele patiënt.
De bijwerkingen zijn heel anders dan de bijwerkingen in andere kankerbehandelingen, omdat immunotherapie anders werkt dan andere therapieën. Daarom moet u oplettend en proactief handelen omdat sommige specialisten in de gezondheidszorg waar u mee spreekt, nog geen ervaring met deze geneesmiddelen hebben. De bijwerkingen van IO-therapie kunnen heel licht starten en heel snel verergeren. Zelfs als uw bijwerkingen heel mild zijn, moet u onmiddellijk uw arts inlichten. Voor informatie over de bijwerkingen van IO-behandelingen, zie onze rubriek met tien feiten.
Het is onduidelijk of IO-therapie op permanente wijze uw immuunsysteem verandert, maar de behandeling blijft invloed op uw immuunsysteem uitoefenen, zelfs als u met de behandeling gestopt bent. In sommige gevallen tonen personen die IO-therapie gekregen hebben, geen verbetering van hun kanker tot 6 maanden nadat zij de therapie gestopt hebben, en op dezelfde wijze kunnen sommige mensen bijwerkingen ontwikkelen maanden nadat zij de IO-therapie hebben gekregen.
De bijwerkingen van IO-therapie ontwikkelen zich mettertijd, soms lang na het starten van de behandeling, of zelfs maanden na het beëindigen hiervan. Zorg dat uw altijd uw zorgteam eraan herinnert dat u deze therapie hebt gekregen of nog altijd krijgt. Veel patiënten dragen een kaart met zich mee in hun portefeuille, waarop staat welke soort immunotherapie zij hebben gekregen.
Nee. Het woord ‘genezing’ wordt vaak gebruikt in de media, maar de specialisten in kankercentra hanteren deze term maar zelden. Het is te vroeg om nu te zeggen hoe effectief deze behandelingen voor nierkanker zullen zijn en welke patiënten hier het meest baat bij hebben.
IO-therapieën hebben gedurende een lange periode voor een ongeëvenaarde doorbraak in de kankerbehandeling gezorgd.
Het is niet verstandig om over een 'genezing' te spreken, tenzij de tumor volledig verdwenen is en gedurende 5, 10 of 15 jaar niet terug is gekomen. Het eerste checkpoint-antilichaam bleek pas in 2010 effectief te zijn bij melanoom. De lange-termijn overleving van enkelen van de eerste patiënten met melanoom die in deze studies zijn behandeld is echter zeer aanmoedigend. Op dit moment worden er verschillende studies met verschillende vormen van IO-therapieën uitgevoerd.
Dat weten wij niet.
Iedereen hoopt dat de behandeling effectief voor hem of haar zal zijn, maar op dit moment is het niet mogelijk te voorspellen wie wel, en wie geen baat bij deze immunotherapie zal hebben. Dit geldt helaas hier net als voor de standaardbehandelingen van nierkanker, zoals bloedtoevoer-blokkerende medicijnen (bijv. sunitinib en pazonpanib).
Veel onderzoekers proberen te ontdekken hoe het voordeel van IO-therapie kan worden voorspeld, of het nu een kenmerk van de kanker is van of de patiënt zelf. Op deze manier zouden wij kunnen voorspellen wie geen IO-therapie zou moeten krijgen, maar belangrijker nog is dat dit ons helpt mogelijkheden te ontdekken om de voordelen van deze therapieën ook aan andere patiënten te verstrekken.
Er staan nog veel vragen open ten aanzien van IO-therapie. Wie moet de therapie krijgen? Wie moet dit niet krijgen? Heeft een patiënt behandeling met een enkel checkpoint-antilichaam nodig of zou een combinatie beter zijn? Als de behandeling werkt, hoe lang moet iemand dan in behandeling zijn? Is 12 weken genoeg of heeft iemand een of twee jaar behandeling nodig? Hoe lang moet iemand behandeld worden voordat er beoordeeld kan worden dat het niet heeft geholpen?
Het is moeilijk te beoordelen of IO-therapie geholpen heeft bij een individuele patiënt. Omdat de behandeling niet direct de tumor aanvalt, en men moet wachten totdat het immuunsysteem reageert, hebben veel mensen die baat hebben bij de behandeling, een late respons. Zij moeten met verschillende dosissen worden behandeld alvorens zij een verbetering zien. Bij sommige mensen verslechtert de kanker in belangrijke mate alvorens later te verbeteren. Tot 20% van de personen die ipilimumab voor melanoom krijgen, en tot 5% van de personen die PD-1-antilichamen zoals pembrolizumab of nivolumab krijgen, ervaren deze pseudoprogressie.
Als IO-therapie wel baat biedt, dan is dit soms enorm groot, waarbij alle kankerplekken in het lichaam zijn verdwenen en er geen bewijs meer van de kanker op de scan te zien is. Dit wordt een volledige respons genoemd, iets wat niet veel voorkomt. Een gedeeltelijke respons is wanneer kankerplekken nog altijd zichtbaar zijn op de scan, maar dan zijn deze allemaal wel kleiner. Dit is ook vaak een heel goede situatie, omdat de plekken op een scan dan soms ook alleen maar littekenweefsel kunnen zijn. Er is echter nog een derde resultaat van IO-therapie dat ook geassocieerd wordt met voordeel voor de patiënten en verbeterde overleving, namelijk dat de ziekte zogenaamd stabiel wordt. Duidelijk is dat stabiele ziekte precies dat betekent wat het zegt; er zijn geen nieuwe kankerplekken meer, en hoewel de kankerplekken niet veel kleiner zijn, er zijn er ook geen die groter zijn. De reden waarom dit gunstig is in IO-therapie is dat deze stabiliteit vaak langdurig is; en ook de patiënt kan nog een lange tijd leven, zelfs als de kanker nog duidelijk zichtbaar is op de scan.
Uw arts zal scans aanvragen voordat u de behandeling start, maar vaak zal hij 2 of zelfs 3 maanden wachten om een nieuwe serie scans uit te voeren. Er is namelijk geen aanleiding om scans eerder uit te voeren, want de gunstige effecten van IO-therapie verschijnen vaak later. Zelfs als de kanker lijkt te verslechteren kan uw arts u aanraden nogmaals 1-2 dosissen te nemen, en dan de scans willen herhalen, omdat er sprake van pseudoprogressie kan zijn.
De verhalen over de ontwikkeling en de beschikbaarheid van checkpoint-antilichamen voor verschillende vormen van kanker volgen elkaar snel op in de medische geschiedenis. Er is een wervelende activiteit en nieuwe resultaten worden maandelijks gepubliceerd.
In de eerste plaats moeten patiënten vooral advies vragen aan een specialist in nierkanker die kan bepalen of een immuno-oncologische behandeling geschikt voor hen is.
Nierkankerspecialisten kunnen u het beste adviseren over de verschillende manieren waarop u immuno-oncologische therapieën voor nierkanker kunt krijgen. Afhankelijk van het land waar u verblijft, kunnen deze methoden het volgende inhouden:
Door middel van klinische studies worden de verschillende soorten IO-therapie voor nierkanker actief onderzocht. De website onderhoudt een lijst van IO-klinische studies die op dit moment worden uitgevoerd voor mensen met nierkanker. De hier beschreven onderzoeken zijn studies die in meer dan één ziekenhuis worden uitgevoerd of waaraan een groot aantal patiënten deelneemt. Kleinere studies kunnen ook in uw ziekenhuis beschikbaar zijn. Sommige van deze studies zijn in de laatste fasen (fase III). Als deze onderzoeken succesvol zijn, kunnen de eerste geneesmiddelen voor gebruik worden goedgekeurd.
Afhankelijk van het land waar u woont kunnen klinische studies en goedkeuringsprocedures tijd vergen, en soms gaan er verschillende jaren overheen alvorens een soort IO-therapie op grote schaal beschikbaar wordt. Ondertussen worden er nieuwe studies verwacht die een antwoord kunnen geven op belangrijke vragen ten aanzien van nierkanker.
Voor verdere informatie over beschikbare klinische studies voor nierkanker, kunt u hier klikken: IO-klinische studies voor nierkanker vinden
Sommige checkpoint-antilichamen kunnen beschikbaar zijn vanwege redenen van medeleven. Sommige bedrijven hebben "compassionate access" programma's, of geëxpandeerde programma's opgezet, waar artsen vroegtijdig toegang tot geneesmiddelen kunnen aanvragen. Dit is een complexe zaak en wisselt per land, waarbij er op korte termijn veranderingen kunnen plaatsvinden en veel papierwerk wordt vereist. De patiëntenorganisatie in uw land kan u waarschijnlijk informeren waar deze "compassionate access" programma's beschikbaar zijn. Voor een lijst van patiëntenorganisaties kunt u hier klikken: Patiëntenorganisaties
Deze nieuwe geneesmiddelen zijn heel duur. Verwacht wordt dat deze kosten oplopen tot een bedrag van $150.000 Amerikaanse dollars voor één jaar. Het kan zijn dat verzekeringsmaatschappijen de kosten van deze geneesmiddelen bekostigen, maar misschien ook niet. Afhankelijk van de regelgeving in uw land kunt u wel of niet in staat zijn om zelf voor het geneesmiddel te betalen, en het infuus toe te laten dienen. Spreek eerst met uw arts alvorens u zelf voor het geneesmiddel gaat betalen, want misschien zijn er klinische studies of "compassionate access" programma's waar u baat bij kunt hebben.
Een verkleining van de tumor of de afname van de kanker in het lichaam, in respons op de behandeling.
Een soort immuun-checkpointremmer - een vorm van immunotherapie die helpt de immuunrespons van het lichaam tegen kanker aan te sturen.
Erfelijk; dit heeft te maken met de informatie die van de ouders op kinderen wordt overgedragen via de genen in het sperma en de eicellen.
De individuele eenheid die de weefsels van het lichaam vormt..